E vërteta pas ‘safarive njerëzore’ të Sarajevës, dëshmi tronditëse të burrave që panë ‘gjahtarë të pasur dhe elitarë’ të qëllonin civilë pasi paguanin shuma të mëdha

Katër ditë pas ditëlindjes së parë të Irina Cisic në vitin 1993, nëna dhe babai i saj e nxorën jashtë për një shëtitje në qytetin e shkatërruar nga lufta të Sarajevës.

Ishte një ditë e bukur sipas të gjitha gjasave, përveç kërcënimit pothuajse të vazhdueshëm të predhave dhe plumbave që binin nga kodrat përreth, të cilat e bënin ajrin shumë vdekjeprurës.

E mbështjellë në krahët e nënës së saj jashtë shtëpisë së tyre familjare, një plumb snajperi e goditi Irinën atë ditë. Ajo vdiq në spital disa orë më vonë, trupi i saj i vogël shumë i brishtë për t’u rikuperuar nga trauma e sulmit.

Irina ishte një nga 11,541 viktimat, 1,601 prej tyre fëmijë, të cilët u vranë midis viteve 1992 dhe 1996 gjatë rrethimit serb të Bosnjës të qytetit me shumicë myslimane, ku forcat serbe kryen krime lufte duke qëlluar qëllimisht objektiva civile.

Megjithatë, gjakderdhja pa dallim mund të mos jetë kryer vetëm nga milicitë serbe të Bosnjës, por edhe nga civilë të zakonshëm të etur për emocione.

Të huaj të pasur donin të përfshiheshin në këtë aksion – dhe paguanin majmë për të jetuar fantazitë e tyre duke udhëtuar në Sarajevë në fundjavë për të marrë pjesë në një “safari njerëzish”, sipas pretendimeve që po hetohen nga autoritetet italiane.

Me detaje rrëqethëse, çështja pretendon se turistët e luftës nga Italia, Kanadaja, Rusia dhe SHBA-ja shpenzuan midis 70,000 dhe 88,000 funte për të marrë pjesë në “gjueti njerëzish”, madje duke paguar shtesë për të vrarë të mitur.

Ndërsa hetimi italian është i ri, thashethemet për të huajt që përfshihen në vrasje të përgjakshme në Sarajevë kanë qenë duke u përhapur për më shumë se një dekadë – dhe tani e vërteta mund të zbulohet më në fund.

Në vitin 2007, John Jordan, një ish-marins amerikan, e gjeti veten në Hagë duke dëshmuar para gjykatës ndërkombëtare penale të udhëhequr nga Kombet e Bashkuara për ish-Jugosllavinë.

Atje, veterani bëri pretendime të habitshme rreth kohës së tij si vullnetar si zjarrfikës i OKB-së në Sarajevë – kryeqytetin e shkatërruar nga lufta të Bosnjë-Hercegovinës – midis viteve 1992 dhe 1995.

Kriza filloi kur forcat serbe të Bosnjës – të shqetësuara nga vendimi i Bosnjë-Hercegovinës për t’u shkëputur nga Jugosllavia federale – rrethuan qytetin për 44 muaj, duke ndërprerë ushqimin, energjinë elektrike dhe duke i vënë flakën lagjeve të tëra nga zjarri i topave dhe bombardimet.

Jordan u vendos në Sarajevë gjatë rrethimit më të gjatë në historinë e luftës moderne, për të ndihmuar civilët dhe dha dëshmi vite më vonë rreth tmerreve që pa.

Gjyqi historik çoi në dënimin e gjeneralit serb të Bosnjës, Dragomir Millosheviq me 33 vjet burg për vrasje, trajtim çnjerëzor dhe mbikëqyrje të një fushate terrori që vrau mijëra njerëz, kryesisht myslimanë.

“Nuk kishte vend të sigurt në Sarajevë. Dikush mund të vritej dhe të plagosej kudo dhe në çdo kohë”, përfundoi gjyqtari kryesues, Patrick Robinson.

Në gjyq, Jordan dëshmoi për një numër mizorish, përfshirë shënjestrimin pa dallim të banorëve të paarmatosur nga ana e serbëve. Ai vetë u qëllua në gjoks ndërsa po i përgjigjej një zjarri në vijën e frontit të qytetit, pak në veri të zonës së Grbavicës, e mbajtur nga serbët e Bosnjës.

Ai dëshmoi gjithashtu se si të shtënat serbe dukeshin se synonin qëllimisht më të voglin në një familje, si një mënyrë për t’u “shkaktuar më shumë dhimbje të mbijetuarve”.

“Nëse një i rritur dhe një fëmijë po ecte së bashku, fëmija do të qëllohej. Nëse një familje po ecte, do të ishte më e vogla. Në një turmë vajzash, duket se më tërheqësja do të qëllohej”, tha ai në deklaratën e tij.

Por më pas ai bëri një tjetër akuzë të kobshme, që ende nuk është vërtetuar në gjykatë: se Sarajeva ishte plot me “turistë që qëllonin” të armatosur me armë gjuetie, të cilët kishin udhëtuar jashtë shtetit dhe kishin paguar shumë për të qëlluar për palën serbe si një lloj argëtimi fundjave.

“Kam parë në më shumë se një rast personel që nuk më dukej se ishin vendas nga veshja e tyre, nga armët që mbanin, nga mënyra se si trajtoheshin, pra, të udhëzoheshin nga vendasit”, dëshmoi Jordan në gjykatë.

Kur gjykatësi i kërkoi të jepte më shumë detaje, ai specifikoi se si këta “qitës turistë” mbanin veshur një veshje të kombinuar “civil-ushtarak” që i bënte ata të dallueshëm nga luftëtarët serbë dhe mbanin armë që ishin më të përshtatshme për “gjuetinë e derrave në Pyllin e Zi sesa për luftimet urbane në Ballkan”.

Të huajt gjithashtu dukeshin “krejtësisht të panjohur” me qytetin, tha Jordan, dhe u panë “duke u udhëhequr, pothuajse për dore, rreth një zone nga njerëz që e njohin atë”.Megjithatë, dëshmia e veteranit në fund të fundit nuk pati peshë. Ai pranoi se “nuk kishte parë kurrë ndonjë të qëllonte”, por këmbënguli të shihte të huajt e armatosur rreth Grbavicës dhe lagjeve të tjera.

Por akuzat e Jordanit nuk u zhdukën dhe vazhduan të ngjallnin interes dhe spekulime me kalimin e kohës.

Edhe pse koncepti i një “safari njerëzor” është pothuajse i pabesueshëm, ai nuk është i papajtueshëm me nivelin e shthurjes që u provua se kishte ndodhur në Sarajevë, ku rruga kryesore – Bulevardi Mesha Selimoviq – u quajt “Rrugica e Snajperëve” për shkak të rrezikut të natyrshëm të vdekjes gjatë kalimit nëpër të.

Dhe vrasja për sport është kapur në kamera më parë. Nacionalisti rus Eduard Limonov u filmua në vitin 1992 duke qëlluar me mitraloz mbi qytetin e rrethuar nga regjisori fitues i çmimit Bafta, Pawel Pawlikowski, për dokumentarin e tij “Epikat Serbe”.

Limonov ishte në shoqërinë e udhëheqësit serb të Bosnjës, Radovan Karagjiq, i cili u dënua me 40 vjet burg për gjenocid në një gjyq të vitit 2016 në Hagë, ku u shfaq dokumentari.

Një vit më vonë, Ratko Mlladiq, i njohur si “Kasapi i Bosnjës” për udhëheqjen e forcave serbe gjatë masakrës së 8,000 myslimanëve boshnjakë në Srebrenicë, u burgos për jetë.

Akuzat shqetësuese për turistët që morën pjesë në masakrën e Sarajevës u rishfaqën në mënyrë dramatike në vitin 2022.

Atë vit, regjisori slloven Miran Zhupaniç publikoi një dokumentar të titulluar “Safari i Sarajevës”, duke mbledhur dëshmi nga dëshmitarë që thanë se kishin parë një aktivitet të tillë nga afër.

Një nga të intervistuarit ishte një burrë anonim slloven, i cili punoi si oficer i inteligjencës për SHBA-në gjatë Luftërave Ballkanike dhe pretendoi se kishte vizituar Bosnjën rreth 35 herë midis viteve 1992 dhe 1994.

Duke përshkruar llojet e të huajve që morën pjesë në “safari” – nga të cilat ai dëshmoi shtatë – ish-agjenti tha se ata ishin nga “nivelet e larta”.

‘Këta njerëz sigurisht nuk ishin njerëz të zakonshëm. Ata ishin njerëz në pozicione të larta, të mbrojtur, njerëz që, pasi kishin gjithçka, kërkonin një tjetër emocion, duke thënë me vete: ‘Pse të mos qëlloj tani një fëmijë ose një të rritur në Sarajevë dhe të fitoj një tjetër kënaqësi? Nuk do të vras vetëm kafshë’, tha ai.

‘Nuk i kam dëgjuar kurrë çmimet. Di vetëm që ishte tmerrësisht e shtrenjtë dhe se çmimi ishte më i lartë për një fëmijë’, shtoi ai.

Në një përshkrim të gjatë, dëshmitari tregoi se si u ftua në një nga safaritë dhe u shoqërua në një xhip ushtarak, pasi iu dha një jelek antiplumb, një helmetë dhe një uniformë jeshile si përgatitje.

‘Më thanë se do të më tregonin pozicionet e afërta të ushtarëve të tyre’, tha dëshmitari, por pastaj xhipi u ndal para një ndërtese dhe ai vuri re diçka të veçantë në lidhje me të ashtuquajturat trupa.

‘Atje pashë tre zotërinj, fytyrat e të cilëve më thanë menjëherë se nuk ishin nga Bosnja, as serbë, as malazezë, duhej të ishin nga Perëndimi. Njëri prej tyre madje dukej rus. Mund ta dalloj nga fytyra. Ata ishin të përgatitur: mund të shihje se diçka do të ndodhte. Mendova se ishin gazetarë të huaj. Këta burra mezi prisnin të vinin dhe të bënin diçka’, tha ai.

Ai përshkroi se si nga xhipat, grupi u çua në dy dhoma ‘të kamufluara’ ku pjesëmarrësit – të ndihmuar nga vëzhgues – qëlluan mbi civilët nga pozicione rrotulluese, përfshirë gra dhe fëmijë.

‘Isha i tmerruar nga safari. Është kulmi i shthurjes. Vrasje kaq e dhunshme dhe çnjerëzore’, tha ish-oficeri i inteligjencës.

Ai madje u pyet nëse donte të merrte pjesë.

‘Jeni të interesuar për diçka plot adrenalinë’, tha një zyrtar, një ofertë që ai pretendoi se e refuzoi.

‘Kisha dylbitë e mia që të mund të shihja. Pasi burri qëlloi, personi ra. Shumica u goditën në gjoks, sepse koka është më e fortë. Por pashë edhe një goditje në kokë. Nga kjo pashë se ishin gjuetarë shumë të mirë’, tha ish-agjenti, duke rrëfyer një nga të shtënat.

Dëshmitari anonim tha se serbët i kishin thënë të mos i përsëriste kurrë gjërat që kishte parë – incidente që ai i përshkroi si “ana e errët” e luftës.

Por vetë turistët e pasur dukeshin të pashqetësuar dhe të shkëputur nga tmerri i supozuar.

“Qëlluat trofeun tuaj dhe shkuat në shtëpi”, tha ish-agjenti, i habitur nga moskokëçarja e tyre.

Dëshmitari përshkroi rrugën e supozuar të të huajve: ata fluturuan nga Trieste në Italinë verilindore për në Beograd, ku helikopterët i transportuan në Pale, një qytet i kontrolluar nga serbo-boshnjakët. Prej andej, ata u çuan në pozicione pranë Sarajevës.

Një tjetër dëshmitar në dokumentar ishte një oficer inteligjence për ushtrinë boshnjake i quajtur Edin Shubasiq, i cili mblodhi informacione rreth snajperëve të supozuar të fundjavës nga një ushtar serb i kapur rob.

“E analizova informacionin në masën e mundshme dhe shkrova një përmbledhje, një përfundim se ky ishte një fenomen i ri në fushën e betejës së Sarajevës”, tha ai.

“Kjo kishte të bënte me një lloj specifik armiku, me të huaj që nuk janë armiq të vërtetë në luftë, por ata janë një rrezik i vërtetë”, shtoi ai.

Subasic pretendoi se i zbuloi të ashtuquajturat safari në fund të vitit 1993, dhe më pas ia kaloi informacionin inteligjencës ushtarake italiane Sismi në fillim të vitit 1994.

Disa muaj më vonë, Sismi u përgjigj, duke konfirmuar raportet se turistët e ‘safarit’ do të fluturonin nga Trieste dhe më pas do të udhëtonin drejt kodrave mbi Sarajevë për të marrë pjesë në gjuajtje me snajperë.

‘Ne i kemi dhënë fund kësaj dhe nuk do të ketë më safari’, iu tha oficerit, sipas agjencisë së lajmeve Ansa, dhe udhëtimet shpejt u ndalën.

Dokumentari menjëherë shkaktoi polemika, me regjisorin që mori reagime të ashpra.

‘Kam vuajtur skualifikime njerëzore dhe profesionale, të cilat nuk i kam përjetuar kurrë në jetën time. Por unë i pranoj ato si pjesë të procesit. Nëse zbulon një histori të tillë, mund të presësh edhe reagime negative’, tha Zhupaniç për DW.

Por të tjerët u tmerruan nga akuzat dhe kërkuan veprime, si kryebashkiaka e atëhershme e Sarajevës, Benjamina Kariq, e cila ngriti padi penale kundër ‘personave të panjohur’ që përhapën vdekjen në Sarajevë.

“Është detyra ime të reagoj në këtë mënyrë ndaj fakteve të deklaruara në filmin dokumentar “Sarajevo Safari”, shkroi ajo në X, përpara se hetimi të ngecë me sa duket.

Por një shkrimtar dhe gazetar italian e ka rindezur së fundmi çështjen, duke kërkuar që autoritetet të shqyrtojnë siç duhet saktësisht atë që ndodhi kur turistët udhëtuan në Sarajevën e shkatërruar nga lufta në vitet 1990.

“Po flasim për njerëz të pasur, me reputacion, sipërmarrës, të cilët gjatë rrethimit të Sarajevës paguanin për të qenë në gjendje të vrisnin civilë të pambrojtur”, tha për La Repubblica, Ezio Gavazzeni, i cili ka paraqitur një padi të re ligjore te magjistratët italianë.

“Ata u larguan nga Trieste për kërkim. Dhe pastaj u kthyen dhe vazhduan jetën e tyre normale, të respektueshme në sytë e të gjithëve. Njerëz me pasion për armët, për t’u shfryrë, që preferojnë të shkojnë në shtrat me një pushkë, me para në dispozicion dhe kontaktet e duhura të ndërmjetësve midis Italisë dhe Serbisë. Është indiferenca e së keqes: të bëhesh Zot dhe të mbetesh i pandëshkuar”, shtoi ai.

Gavazzeni tha se u rrit duke lexuar artikuj shtypi që sugjeronin se snajperë turistë ishin të stacionuar në kodrat mbi Sarajevë, ku ishte vendosur ushtria serbe.

“Më bëri përshtypje dhe e mbajta aty”, pastaj dokumentari i Zhupaniçit ia rizgjoi interesin.

“Kam acaruar gjysmën e botës, si burime boshnjake ashtu edhe italiane”, tha ai, duke shtuar se serbët “nuk i pranojnë” akuzat.

Prokurori Alessandro Gobbis është udhëzuar të gjurmojë italianët të cilët, midis viteve 1993 dhe 1995, dyshohet se vranë civilë të paarmatosur “për qejf”. Akuza është vrasje, e rënduar nga mizoria.

Gavazzeni po punon me avokatin Nicola Brigida dhe ish-gjyqtarin Guido Salvini, dhe thotë se ka mbledhur një numër dëshmitarësh që do të dëshmojnë, përfshirë ish-agjentin boshnjak Shubasiq, dhe zyrtarët italianë që u vunë në dijeni të akuzave në vitin 1994.

Shkrimtari pretendon se është kontaktuar nga një italian i cili e ka dëgjuar shefin e tij të atëhershëm, në punë, duke folur për kërkimin e njeriut, dhe ai supozon se ka të paktën njëqind të huaj të tjerë me të njëjtat ide që kanë bërë të njëjtat udhëtime fundjave.

Shkrimtari tha se turistët e luftës i përshtaten një profili specifik: ata ishin të pasur, vinin nga një sfond i ekstremit të djathtë dhe kishin tendencë të kishin një pasion për armët dhe gjuetinë.

“Gjithçka ishte e organizuar. Shërbimet e inteligjencës boshnjake besonin se shërbimi i sigurisë shtetërore serbe ishte pas gjithë kësaj”, i tha ai Ansa-s.

Jovica Stanishiq, një zyrtar serb i cili u dënua për krime lufte për rolin e tij në planet për të spastruar etnikisht pjesë të Bosnjës dhe Kroacisë nga jo-serbët, “luajti një rol kyç në shërbim”, shtoi ai.

Ndërsa hetimi është i kufizuar vetëm në Itali, veprimi i guximshëm ligjor i Gavazzeni-t ka nxitur një lëvizje dhe më shumë vende do të ndjekin në mënyrë të pashmangshme shembullin në misionin për të zbuluar të vërtetën rreth “safarive njerëzore” të dyshuara.

Pas ankesës ligjore të shkrimtarit, kongresistja amerikane Anna Paulina Luna tha se kishte hapur një hetim mbi “turizmin e vrasjeve” të dyshuar, duke shkruar në X se është në kontakt me konsullatën boshnjake dhe ambasadën italiane.

“Pagesa e parave për të qëlluar civilë – dhe akoma më keq për të qëlluar fëmijë – është një nivel i së keqes që vendi ynë nuk mund dhe nuk do ta tolerojë”, shkroi ajo.

“Qeveria italiane dhe boshnjake do të ndajnë çdo informacion në lidhje me çdo amerikan që mund të jetë i implikuar. Nëse ka ndonjë amerikan që është përfshirë në këtë, ata meritojnë të akuzohen dhe të ndiqen penalisht”, shtoi ajo.